Kent Mektupları

KAVAK SARAYI’NDAN OLİMPİYAT STADI’NA

Arif Atılgan

Aşağıdaki satırlar MİMARLARA MEKTUPLARIM kitabımın 170. Sayfasında yer almaktadır:

(KAVAK SARAYI

Haydarpaşa Kitabımla ilgili araştırma yaparken bu civarda Kavak Sarayı isimli bir saray olduğunu öğrenmiştim. Günümüze hiçbir izi kalamamış olan bu Sarayı ancak gravürlerde ve bölgeyi resmeden tarihi tablolarda görebilmekteyiz.

Kavak İskelesi Haydarpaşa ile Harem arasında, zamanında şimdiki Ankara Asfaltının üzerinden aktığı belli olan Kavak Deresinin denize döküldüğü yerde, bugünkü Selimiye Kışlasının altında bulunmakta idi. Bölge adını o yıllarda Gümrük İskelesi olarak kullanılan Kavak İskelesinden almıştır.

Fatih Sultan Mehmed İstanbul’u fethettikten sonra, Beyazıt’ta İstanbul Üniversitesi’nin bulunduğu alan civarına, 1454-1457 yılları arasında tarihte Eski Saray adı ile anılan Sarayı inşa ettirmişti. Bu Saray bitinceye kadar Edirne’de ikamet eden Fatih, daha sonra 1465-1478 yılları arasında da Topkapı’daki Sarayı yaptırmıştır.

1551 yılında ise Kanuni Sultan Süleyman (1520-1566), Anadolu Yakasında Üsküdar Sarayı adıyla da bilinen Kavak Sarayını inşa ettirmiştir. Kitaplar Osmanlının 3. Hanedan Sarayı olan bu Sarayı Mimar Sinan’ın yaptığını yazarlar. Kâgir bir şekilde inşa edilen Kavak Sarayı, taştan yapılmış Topkapı Sarayının yatık ve toprağa yakın oluşunun aksine bir görüntü sergilemektedir. Osmanlı Sarayları bina gibi değil yerleşim alanı gibi tasarlanmakta idi. Bu anlamda 90.000 m2 lik bir araziye yayılmış olan Sarayın bahçesinde 4 kapı bulunmaktaydı.

                                                        Kavak Sarayı

Kavak Sarayının Üsküdar tarafındaki bölgeye Harem denilmekte idi. Bunun sebebi ise Topkapı Sarayının Harem Mensuplarının Kavak Sarayına bu yoldan gelmeleri idi. Harem Osmanlıda herkesin girmesine izin verilmeyen yer anlamında kullanılmakta idi. Dolayısıyla bu bölümde bulunan kadınlara da harem denilmekte idi.

Öte yandan bu bölgeye Harem denilmesinin sebebini, burada Bizans İmparatoru Teodoros Laskoris’in (1204-1222) güneşin batışını ve İstanbul’u seyretmek için inşa ettirdiği Heraeum Sarayının bulunması şeklinde de iddia edenler bulunmaktadır. Harem İskelesine Osmanlıda Hünkâr İskelesi de denildiği söylenmektedir.

Mimar Sinan’ın burada Sultan 2. Selim (1566-1574) ve Sultan 3. Murad (1574-1595) için birer köşk ve üç hamam yaptığı ayrıca Sultan 1. Ahmed (1603-1617) döneminde de Kavak Sarayında bir mescid yaptırıldığı bilinmektedir. Daha sonra Saray, Sultan 4. Murad (1623-1640) döneminde tamirat geçirirken genişletilmiştir.

Sultan 1. Ahmed (1603-1617) Divanı Kavak Sarayında toplamak istemiş ancak ‘gelenek Topkapı Sarayında toplanması şeklindedir’ denilerek bu isteği reddedilmişti. Ancak 1. Ahmed Felemenk Elçisini burada kabul etmişti.

4. Murad (1623-1640) 1635 yılında Revan Seferine buradan çıkmış ve tekrar buraya dönmüştür. Bu sebeple ertesi yıl 1636 yılında Saray Alanına Revan Köşkünü yaptırmıştır.

3. Osman (1754-1757) zamanında Has Bahçe içersindeki Hatice Sultan Sarayı yıkılarak arazisi öncelikle ordu komutanları ve paşalar olmak üzere halka dağıtılmış yani ihsan edilmişti. Bu sebepten de bölgeye İhsaniye denilmiştir.

18. Yüzyılda Osmanlı Sarayında yaşayanlar tarafından İstanbul Boğazı keşfedilmişti. Boğaz Kıyılarında yaşamak moda haline gelmiş ve buralara saraylar, köşkler, evler inşa edilmeye başlanmıştı. Dolayısıyla artık kullanılmayan Kavak Sarayı kendi kaderine terk edilmişti.

3. Selim (1789-1807), 1800 li yılların başında yeni kurduğu Nizam-ı Cedid Ordusu için Kavak Sarayının arazisinde bir kışla inşa ettirmişti. 3. Selim kendi adını verdiği Kışlada yıkılan Sarayın malzemelerini kullandırmış, Saraydan artan bazı mermer parçalarını da Topkapı Sarayına götürerek muhafaza altına aldırmıştı.

Osmanlıda külliyeler cami merkezli oluşturulmaktadır. Ancak burada kışla merkezli bir külliye oluşmuş, külliyeden meydana gelen semte ise kışlanın adından dolayı Selimiye denilmiştir. Planları 3. Selim tarafından çizilen Selimiye Mahallesinde cami, tekke, hamam, mektep, çeşmeler, matbaa ve kumaş tezgâhları bulunmakta idi.

Topkapı Sarayı gibi yönetimsel olmayan, yazlık olarak kullanılan Kavak Sarayında 3. Murad (1574-1595) dönemi ile 1. Mahmud (1730-1754) dönemi arasında var olduğu bilinen yapılar şunlardır: Sivri Kasır, Kasr-ı Sultan Süleyman, Kasr-ı Mehmed Paşa, Kasr-ı Sultan Murad Han, Kasr-ı Sultan Ahmed, Kasr-ı Revan, Valide Sultan Dairesi, Haseki Sultan Dairesi, Hamamlar, Küçük Köşkler, Su Kanalları, Havuzlar, Ahır, İskele ve Sultan 1. Ahmed için yapılmış Mescid.

Yazılanlardan anlaşıldığı kadarı ile Kavak İskelesi, bugünkü Selimiye Kışlasının deniz tarafında kalmaktadır.

Bilebildiğim kadarı ile Kavak Sarayının bir fotoğrafı bile bulunmamaktadır. Amacım bu önemli eser ile ilgili araştırmalar yapılmasını sağlayabilmektir.

 Geleceği iyi planlamak için geçmişimizden haberdar olmamız gerekmektedir sanırım.)

1900 Yılındaki Vaziyet Planında Kavak İskelesi. Henüz Haydarpaşa Garı İnşa Edilmemiş.

Mimarlara Mektup dergisinin Aralık 2011 sayısında da yayınlanan bu yazımda anlattığım Kavak Sarayından başka Üsküdar sahilinde iki saray daha bulunmakta imiş. Bunlar biraz daha Üsküdar’a doğru gidildiğinde Ayazma Camisinin bulunduğu yerde 1455-1460 yıllarında Fatih Sultan Mehmed tarafından inşa ettirilmiş olan Ayazma Sarayı ile Şemsi Paşada 1570 li yıllarda 3. Murad (1574-1595) zamanında inşa edilmiş Şerefabad Sahilsaray-ı Hümayunu saraylarıdır.

Bugün Kavak Sarayının bulunduğu yere Olimpiyat Stadı inşa edilmesi planlanıyor. Ben Haydarpaşa’da yapılması planlanan projeyi doğru bulmadığımı ve bunun nedenlerini Mimarlara Mektuplarım kitabımda, Mimarlara Mektup dergisinde, Mimdap ve Arkitera mimarlık WEB Sitelerinde yayınlanan Haydarpaşa başlıklı birçok yazımda açıkladım.

Taksimdeki kışlayı ve Karaköy’deki camiyi tekrar inşa etmeyi düşünen anlayışın burada da Kavak Sarayını tekrar inşa etmek isteyeceğini düşünmüştüm. Doğrusu kendimi de bu durumu eleştirmek üzere hazırlıyordum. Kavak Sarayının yerine bir stat inşa edileceği beni çok şaşırttı.

                         2020 Yılında Gerçekleşecek Olan Olimpiyat Stadı Ve Haydarpaşa.

    

Bugün burada 100 yıldır yanındaki Gar ile irtibatlı olarak çalışan bir liman bulunmaktadır. Bunları ‘Haydarpaşa’ Kitabımı okuyanlar detayları ile bilirler. Bu tesisin önünden vapurla geçerken aslında çalışan bir müzeyi izlediğimizin farkına varmalıyız. Limanın yüklerinin artık trenden çok karayolu ile nakledildiğini, bugün kentin içersine böyle bir liman yapılsa doğru bulunmayacağını biliyorum. Ama tarihi kentlerde eski, çalışan sistemler o kentin tarihi olduğunu kanıtlayan antikalar gibidir.

Geçmişte Kavak İskelesi iken Gelecekte Olimpiyat Stadı Olacak Olan Yerin Bugünkü Liman Hali

Gerek Haydarpaşa Port ve gerekse Olimpiyat Stadı projelerinden anlaşıldığına göre buradaki dalgakıranların içerisine artık gemiler giremeyecekler. Hâlbuki dalgakıranlar İstanbul’un lodos rüzgarı için yapılmışlardı. Belli ki bir yakadan diğerine geçişler için insanların sadece metroyu kullanmaları öngörülecektir. Yani yıllardır denizin üzerinden yapılan iki kıta arasındaki seyahat artık tarihe karışacaktır. Bu seyahati yer altından yapmak zorunluluğu çok sıkıcı olacaktır. Diğer yandan uzun süredir insanların ayak basmadığı dalgakıranlar giderek birer kuş cenneti olmaya başlamışlardı. Buradaki kuşlar da yerlerinden olacaklar.

1960 lı yıllarda Kadıköy-Haydarpaşa arasında sandallar çalışırdı. Bu sandalları kullanarak birinci dalgakırana çıkardık. Orada akşama kadar hem yüzer hem de el büyüklüğünde midyeler toplardık. Akşamüstü güneş batarken dalgakıranın İstanbul tarafındaki ucunda bulunan düz kayanın üzerine oturur, midyeleri bir teneke üzerinde kızartırdık. Yanımızda getirdiğimiz ekmek, peynir ve ucuz Mutuk şarabı ile kendimize ziyafet çekerdik. O saatlerde Sarayburnu üzerinden batan güneşin kırmızıya boyadığı gökyüzü yemeğimize ayrı bir keyif katardı. Belli ki artık o kayayı da dalgakıranı da göremeyeceğim. Eski ile bağlarımı sağlayan iplerden biri daha kopacak.  

Umarım bir gün kent içersindeki her boş alana inşaat yapılacak parsel gözüyle bakılmaz.    

ARİF ATILGAN NİSAN 2013